Eğer görünüş veya yer olarak ayrı iseler bazı gökadalara açıklayıcı isimler verilir (Andromeda, Whirlpool gibi). Fakat çoğu gökada bir katalogda adlandırıldığı şekilde bilinir. Gökyüzündeki nesnelerin en eski kataloglarından biri Charles Messier tarafından yapılmıştır. Messier 1700’lerde kuyrukluyıldızları arıyordu, fakat kuyrukluyıldızlar gibi, ama hareket etmeyen, nesneleri de kaydediyordu. Sonunda bu nesnelerin bir kataloğunu hazırladı, ve konumlarını bir liste şeklinde kaydetti, böylece onlara tekrar baktığında kuyrukluyıldız olduklarını zannederek şüpheye düşmeyecekti.
Sonradan, bunlardan bazıları gökada olarak tespit edildi. Gökyüzünde birçok parlak nesneyi sınıflandırsa da, kataloglama işlemi rastgele olarak tamamlanmıştı. Yani M1 (Boğa T.’daki Yengeç Bulutsusu) M2’nin (Kova T.’daki küresel küme) yakınında biryerlerdeydi.
Teleskopların yetenekleri arttıkça, daha büyük kataloglar oluşturuldu. Hala kullanılan ama en eskilerinden biri, 1888’de J. L. Dreyer tarafından yayınlanan Bulutsuların ve Yıldız Kümelerinin Yeni Genel Kataloğu (A New General Catalogue of Nebulae and Star Clusters), kısaca NGC’dir. NGC gökyüzündeki nesneleri batıdan doğuya bir baştan bir başa nesneleri numaralandırır, böylece aynı bölgedeki tüm nesneler, benzer NGC numaralarına sahiptir (Andromeda Gökadası NGC 224 iken, Whirlpool Gökadası NGC 5194’tür).
Diğer özel kataloglar yer tabanlı gözlemevleri (Avrupa Güney Gözlemevi – ESO, ve Polama Gözlemevi – Uppsala Genel Kataloğu – UGC gibi) yörüngedeki uzay teleskopları (Kızılötesi Gökbilim Teleskopu – IR) tarafından oluşturulurken, bunun yanısıra belirli özelliklere sahip özel nesneler için de (parlak morötesi salınım yapan gökadaların Markarian kataloğu) kataloglar oluşturulmuştur. Harfleri takip eden numaralar gökadanın listedeki sırasını veya gökyüzündeki yerini belirtebilir.
C. Bir Gökadanın Bileşenleri
Gökadalar görsel olarak muhtemelen iki bileşene sahiptir. Bu iki bileşen ‘disk’ ve (merkezi) ‘şişkin bölge’dir. Sarmal gökadalarda bulunan yıldızların çoğu diskin içinde bulunur. Eliptik gökadalarda ise disk bulunmaz. Yıldızlar tek, çift veya çoklu olabilir, ya da kümeler şeklinde bulunabilirler. Disklerde asimetrik yıldız grupları olan açık kümelerin (galaktik kümeler de denir) içinde yıldız kümeleri bulunur. Bir açık yıldız kümesi içinde 10 kadar az veya 2000 kadar fazla yıldız bulunabilir.
Samanyolu Panoraması
Ülker (M45, Süreyya, Yedi Kız Kardeş) Yıldız Kümesi
Gökadamızda, açık kümeye örnek olarak iyi bilinen Ülker’i gösterbiliriz (Pleiades), kümede bir kaç yüz yıldız bulunmaktadır. Açık kümeler bir gökada içinde daha genç görünmeye meyilli küme türleridir.. Gökada diski aynı zamanda bulutsular denilen, gaz ve toz bulutları da içermektedir. Bazı bulutsular ölü yıldızların sonucu iken, bazıları da yeni oluşan yıldızlara ev sahipliği yapmaktadır. Bazı bulutsular ışık yayarken bazıları soğurabilir.
Diskteki yıldızlar, kümeler, ve bulutsular gökadanın merkezi etrafında dolanırlar. Güneş’in gökada merkezi etrafındaki bir turu 200 milyon yıl sürmektedir. Disklere ilaveten, sarmal gökadalar ayrıca merkezde büyük ‘şişkin’ bir bölgeye sahiptir, burası gökadanın merkezini saran yoğun bir küredir. Bu bölge, yıldızlardan, gaz ve tozlardan oluşur. Samanyolu Gökadası’nda, merkezdeki şişkin bölge, tüm gökada ışığına beşte bir oranında katkı yapar.
Şişkin bölgedeki yıldızlar yaşlı olanlardır ve burada gaz ve toz seyrektir. Şişkin bölgenin üstündeki çevrede birbirine sıkıca bağlı yüzbinlerce yıldız içeren küresel kümeler bulunur. Yaşlı yıldızlardan oluştukları için, küresel kümeler gökadanın yaşını belirlemek için kullanılabilir. Bu kümelerdeki yıldızlar, kovanın etrafında dolup taşan arılar gibi hareket ederler.
M80 Küresel Kümesi
Eliptik gökadalar, görünen bir bileşenden oluşur, şişkin bölge. M87 buna iyi bir örnektir. Eliptik gökadalar yaşlı yıldızlardan ve az miktarda gaz ve tozdan oluşurlar. Bu tür gökadalardaki yıldızlar küresel kümelerde toplanmışlardır.
Bazı düzensiz gökadalarda, tekil yıldızlar, bulutsular ve kümeler görülebilirken, bazılarında bu nesneleri göremeyiz. Düzensiz gökadalarda disk bulunurken, sarmal kollar yer almaz. Bununla birlikte, bu gökadalarda çok miktarda gaz ve tozla birlikte, genç ve yaşlı yıldızlar bulunur.
Arif SOLMAZ
Kaynaklar:
http://http://tr.wikipedia.org
http://arifsolmaz.wordpress.com
http://imagine.gsfc.nasa.gov (Image Credit)
