Yazının başlığına bakarak bunun Mehmet Ali’nin çarkıfeleği olduğunu lütfen düşünmeyin, bu yüzünü bize dönmüş bir gökadanın adıdır. 2011 Ağustos ayında Büyükayı takımyıldızındaki Çarkıfelek (Pinwheel) gökadasında bir süpernova keşfedildi. Bulunan her süpernovaya bir kod adı verilir, bunun da adı 2011fe. En önemli özelliği bize çok yakın bir gökadada patlamasıydı.
Öyleki 1987A süpernovasından sonra en yakın olanıydı, çünkü Çarkıfelek bizden sadece 21 milyon ışık yılı uzaklıktaydı. O kadar güzel parladı ki Ankara Üniversitesi Gözlemevi (AUG)’indeki teleskopla arkadaşlarım bu süpernovayı fotoğrafladılar.
Resim-1. 24 Ağustos tarihinde patlayan 2011fe süpernovanın bu güzel görüntüsü Şili’deki 2 m’lik Faulkes teleskobu ile alınmıştır.
Patladıktan sonra alınan verilerin incelenmesi sonucu bunun Ia-türünden olduğu kanıtlandı. Bu türden süpernovalar birer standart ışık kaynağı olarak gözönüne alınır ve buradan hareketle de evrenbilimin en önemli buluşu olan “ivmelenerek genişleyen evren” sonucuna varırız.
Resim-2. Ankara Üniversitesi Gözlemevinde bulunan 40 cm. çaplı teleskopla alınan Çarkıfelek gökadasındaki süpernova görüntüsü.
Kıyamet senaryosu yazımda da belirttiğim gibi bu tür süpernovaların oluşum kuramı bileşenlerden biri kırmızı dev diğeri beyaz cüce olan çift yıldızlara dayandırılır. Zamanla çapını genişleten dev yıldız bileşenine kütle atar ve beyaz cücenin kütlesi 1.4 güneş kütlesine ulaştığında, bu hamal bu yükü kaldıramaz örneği patlayarak süpernova olur.
Resim-3……………………..
“Palomar Transient Factory (PTF)” projesi çerçevesinde robotik gözlem yapan ABD’deki Palomar dağına yerleştirilmiş 1.2 m’lik teleskop ile 2011fe keşfedildi. Süpernovaya geçici olarak ptf11kly adı verildi. Burada 23, 24 ve 25 Ağustos tarihlerinde alınan görüntüleri görüyorsunuz. İlk görüntüye dikkat ederseniz süpernovanın patladığı konumda hiçbir kaynak yok.
Bu kırmızı dev yıldızlar çok geniş yüzeye sahip olduğu için kendi salt parlaklıkları çok fazladır. Buna güzel bir örnek bizim samanyolundaki en parlak sekizinci yıldız Betelgeuse bir kırmızı devdir. Gökbilimciler Çarkıfelek’te patlamadan önce o konumda bir kırmızı dev yıldız var mı diye araştırdılar. Yakın bir gökada olduğu için elde bol miktarda fotoğraf vardı. Haubble uzay teleskobu ile farklı sekiz filtrede alınan görüntüler incelendi, hayret o konumda hiç bir kaynak yoktu. Yine NASA’nın Spitzer kırmızıötesi teleskobu ile alınan fotoğrafları incelediler, patlamadan önce orada bir kaynak yoktu. Eğer süpernova oluşumu ile ileri sürülen model doğru olsaydı Çarkıfelekteki bu kırmızı dev çok parlak olduğu için kendisini göstermesi gerekirdi.
Fakat gökbilimcilerde bol miktarda model vardır. Daha az olasılığı olan ikinci model bu 2011fe süpernovasına uyuyordu. O da yine bir çift yıldız sistemi ama her iki bileşen de beyaz cüce. Evrimleri boyunca birbirlerine o kadar yaklaşıyorlar ki biri diğerine madde atıyor ve o da limit kütleyi aştığı için patlıyordu. Beyaz cüceler de çok sönük oldukları için Çarkıfelek gökadası da uzak olduğundan bunları patlamadan önce görmek doğal olarak olanaksız.
Süpernova gözlenen bir gerçek ama oluşum kuramları modelden ileriye gitmiyor. Bu modellerin doğruluğunu kanıtlayabilmek için bizim gökadamızda bir yani Samanyolunda bir tane patlamalı ki anlayabilelim. Belki de tüm modeller doğrudur, kim bilir.
Ia-türü süpernovaların standart ışık kaynağı olduğu konusunda da son yıllarda bol tartışmaların yapıldığı gerçeğini de gözönüne alarak gerkten yakınımızda bir süpernovaya acile gereksinmemiz var. Ortalama olarak bir gökadada yüzyılda sadece bir veya iki süpernova olduğuna göre belki de daha çok beklememiz gerekmeyecek, çünkü uzun zamandır gökadamızda süpernova patlamadı.
Sevgilerimle…
Prof.Dr. Ethem DERMAN
TAMSAT
