Menu

Gökadaların Gizli Yaşamları: Gizli Nesneler

Gökadaların görsel dalgaboyu dışındaki diğer dalgaboylarında gözlenmesi, diğer nesnelerin ve bileşenlerin ortaya çıkarılmasını sağlayabilmektedir. Bazıları görsel dalgaboyunda görülebilse de, elektromanyetik tayfın diğer bölgelerinde daha parlak olabilirler. Örneğin, gökbilimciler radyo dalgaboylarında yıldızlar arasında bulunan hidrojenin büyük bir kısmını  tespit edebilirler. Bu hidrojen atomları 1420 MHz (=1420 x 10^6 Hertz) frekansında ya da daha çok tercih edilen adıyla 21 cm dalgaboyunda radyo dalgaları yayınlar.

Gökbilimciler bu gazın tespitini kullanarak Gökadamız’daki hidrojenin yerini görüntülemektedirler. Gökbilimciler aynı zamanda gazın hangi hızla hareket ettiğini de tespit edebilirler, ve bize doğru mu, bizden uzağa mı hareket ettiklerini de. Bu şekilde, gazların genel hareketi, ve muhtemelen bu gazlardan oluşan yıldızların da hareketleri belirlenebilir.

X-ışın dalgaboylarında, tek yıldızları, süpernova kalıntılarını, çift yıldız sistemlerini, ve küresel kümeleri görebiliriz. Bunların hepsi gökadamızda bulunmaktadır, aynı zamanda bu nesneleri içeren diğer gökadaları da görebiliriz.

Bazı yıldızlar çok yüksek sıcaklıklarda gazlardan oluşan çok sıcak bir koronaya (taç) sahiptir. Bu gaz X-ışını yaymaktadır. Dış gökadalarda, tek yıldızlar onları görebilmemiz için çok parlak birer x-ışın yayıcıları olmalılar. Bu nedenle, diğer gökadalarda gördüğümüz çoğu tek yıldızlar çok büyük kütleli ve çok sıcak ‘O’ türü yıldızlardır.

X-ışınları ayrıca süpernova kalıntıları tarafından da yayılmaktadır. Bunlar yaşamının sonuna gelerek patlayan büyük kütleli bir yıldızdan arta kalan gaz ve toz örtüsüdür. Patlayan yıldızdan dışarı atılan sıcak madde yıldızın etrafındaki gaz ve tozla çarpıştığında, X-ışınları yayarlar. Bazı büyük kütleli yıldızlar süpernovadan sonra geride yoğun bir nötron yıldızı bırakırlar. Nötron yıldızları, kalıntıyı da besleyen çok güçlü bir manyetik alana sahiptirler.

Buna ilaveten, X-ışın dalgaboylarında yapılan gözlemler, X-ışınları yayan çift yıldız sistemleri içeren gökadaları da göstermektedir. Bu X-ışın çift sistemler, bir tane normal yıldız ve bir tane “yoğun (compact) nesne”den oluşmaktadır. Bu yoğun nesne, bir karadelik, nötron yıldızı veya beyaz cüce olabilir. Bu nesneler nükleer yakıtlarını kullanan normal yıldızlardan oluşmuşlardır. Çift sistemde, yoldaş yıldızın maddesi, yoğun nesneye doğru aktarılır. Bu madde sarmal bir hale geldikçe ısıtılır ve ısındıkça da X-ışınları yayarlar. Andromeda Gökadası’nın merkez bölgesinin Chandra X-ışın Gözlemevi ile yapılan gözlemleri 100’den fazla X-ışın kaynağını gözler önüne sermiştir. Bunların çoğu da muhtemelen X-ışın çiftidir.

X-ışınları ayrıca küresel kümelerden de gelebilir. Bu yoğun yıldız kümelerinde, en büyük kütleli üyeler yakıtlarını çabucak tüketerek nötron yıldızı (bazen de karadelik) olurlar. Küme içindeki hareketlenmeler ve kütleçekimsel etkileşimlerle, bu nötron yıldızları normal bir yıldızla bir araya gelerek bir X-ışın çift sistemi meydana getirebilirler. Gökadamızda, bazı küresel kümelerde, hepsinin X-ışın çifti olduğuna inanılan, çok sayıda tekil X-ışın kaynaklarına sahip oldukları gözlenmiştir. Diğer gökadalar oldukça uzak olduklarından, tekil küresel kümeleri, bir nokta X-ışın kaynağı gibi görmekteyiz.

Sonuç olarak, bir gökadanın merkezi bölgesinde bir karadelik içermesi oldukça yaygındır. Çoğunlukla, gökadanın bu merkezi bölgesi, X-ışınlarında, gama ışınlarında ve radyo da, çok büyük kütleli karadeliğin etrafında bulunan çok miktardaki maddenin karadelikle etkileşimi nedeniyle, çok parlaktır. Bu tür gökadaların Aktif Galaktik Çekirdeğe (Active Galactic Nucleus) sahip oldukları söylenir ve çoğunlukla AGNs’ler olarak isimlendirilirler. Merkezdeki karadelikler güneşimizin kütlesinin milyonlarca (ve hatta milyarlarca) katı kütleye sahip olabilirler.

Arif SOLMAZ

Kaynaklar:
http://http://tr.wikipedia.org
http://arifsolmaz.wordpress.com
http://imagine.gsfc.nasa.gov (Image Credit)

Beğen  
Bir Cevap Yazın

E-posta hesabınız yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir