Bugünkü konumuz lehim yapmak. Kulağa hoş gelen ve kolay olduğu varsayılan bir işlem. Ama bilir misiniz ki yeni yapılan devrelerin çalışmamasına neden olan arızaların %40’tan fazlası lehim hatalarından oluşur. Bunlara örnek olarak taşan lehim, içi boş (havalı) lehim ve temas etmeyen lehim türlerini sayabiliriz.
Taşan lehimde, lehim kaplaması gereken alanı aşıp yanından geçen baskılı devre yollarına yapışıp iki hat arasında kısa devre yada direnç yaratır. İçi boş lehimde, havya parçayı tam ısıtamadan havyanın ucundan akan sıcak lehimle kaplanırsa lehim parçanın ayağına tam yapışamaz ve arasında hava tabakası dolayısı ile yalıtkanlık oluşur.
Temas etmeyen lehimde, kullanılan pasta ya da reçine yanarak parçanın üzerinde bir filim tabakası oluşturur ve lehim bu tabakanın üzerinde kaldığı için iletim sağlanamaz.Soğuk ya da aşırı ısıtma ile bozulmuş lehimlerde ise arıza devre kullanılmaya başladıktan bir süre sonra titreşim ya da çevre sıcaklığı ile ortaya çıkar ve bulunması zordur. Hatta bazen soğuk lehim, yüksek akım geçen noktalardaki aşırı ısınmadan dolayı baskılı devre yollarında hasara neden olur.
İyi lehim yapmak için bol pratik yapmak, ama daha önce de doğru olan yolu öğrenmek gerekir. Bu yazıda size doğru kabul edilen yollardan birini anlatacağız.
Önce birkaç güvenlik önlemini hatırlatalım;
- Hiç bir zaman kullandığınız havyanın metal bölümüne ya da ucuna dokunmayın. O bölgede sıcaklık 400°C civarında olduğu için tehlikeli derecelerde yanıklara sebep olabilir.
- Havyanın sıcak olan metal bölümünün ya da ucunun havyanın elektrik kablosuna değmemesi için dikkat edin. Canlı kablonun üzerindeki plastik yalıtım eriyip çıplak tel ortaya çıkabilir ve çarpma veya kısa devreye neden olabilir.
- Kullanmadığınız zaman havyanızı havya ayağına koyun. Böylece havyanın sağa sola değip hasar vermesini önlemiş olursunuz. Asla havyayı ucunun havada duracağını varsayıp çalıştığınız masanın üzerine koymayın, en iyisi ise havya ayağı almadan lehim aletini kullanmaya başlamayın.
- Lehim yaptığınız yerde havalandırma olmasına, ya da en azından hava akımı olmasına dikkat edin. Lehimleme sırasında çıkan gazlar asit içerir ve biriktiğinde sağlık için zararlı olabilirler.
- Lehimleme işiniz bittiğinde ellerinizi yıkayın. Elinize lehimleme sırasında çıkan gazlar veya zehirli bir madde olan kurşunun kalıntıları yapışmış olabilir ve elinizi yüzünüze ya da ağzınıza sürdüğünüzde bu zehirli birikintileri deri yolu ile veya yutarak alabilirsiniz.
Ve bu kadar önleme karşı hala şanssızsanız o zaman size almanız gereken birkaç ilk yardım önlemini hatırlatalım;
- Hemen yanan yerinizi basınçsız şekilde akan bir soğuk suyun altında 5 ila 15 dakika tutun. Basınçlı hem tahribatı arttıracak hem de canınız daha fazla yanacaktır. Eğer buz varsa bu da yardımcı olacaktır fakat buz için zaman kaybetmeyip önce soğuk su ile yanığın etkisini azaltabilir ve sonrada buz koyabilirsiniz.
- Her hangi bir krem ya da ilaç sürmeyin. Yanıklar kendi hallerine bırakıldıklarında daha etkin bir şekilde iyileşebilirler. Sadece temiz bir mendille yanık yeri toz ve pisliklerden korumanız gerekir.
- Eğer yanık elinizden büyük bir alanı kaplıyorsa mutlaka doktora gidin.
Yanık riskini azaltmak için;
-
Her lehimden sonra havyayı havya ayağının üzerine yerleştirin
-
Elle dokunmadan önce lehim yapılan noktanın iyice soğumasını bekleyin
-
Elektrik bağlantısının çıkarılmış olduğuna ve iyice soğuduğuna emin olmadan havyanızın metal kısımlarına ya da ucuna dokunmayın.
Geldik kullanacağımız araçlara. Aslında gerekli olan sadece havya ve lehim desek de bunların yanında en azından güvenliğiniz için bir havya ayağı almanız gerekir.
Sağdaki havya ayağı yeterli desek de yine de biraz daha para ekleyip altında uç temizleme süngeri olan soldaki modeli almak kullanırken size rahatlık sağlayacaktır.
Eğer bunu bir defa alacağım iyisi olsun diyorsanız o zaman en gelişmiş ayak için soldaki modeli, daha fazla harcayabiliyorsanız sağdaki uç ısısının ayarlanabildiği modellerden birini alabilirsiniz.
Ama en önemlisi güvenlik önlemi olarak bir plastik gözlük kullanarak gözlerinizi korumaktır. Lehim yaparken ısından genleşen parçalar yüzünüze fırlayabilir ve gözünüze gelirse onarılamayacak hasarlara neden olabilirler. 5 liraya nalburdan alacağınız bir gözlük değerini para ile ölçemeyeceğiniz gözlerinizi korumakta en büyük yardımcınız olacaktır.
Gelelim lehime. Lehimlemek istediğiniz yüzeyin cinsine göre kullanacağınız lehimin cins ve karışım oranı farklılıklar gösterebilir. Konumuz elektronik olduğu için, aslında gerekli görünse de, alüminyum ve teneke lehimlemede kullanılan lehimlerin detaylarına girmeyeceğim. O konularda bilgim fazla olmadığı için bilen birini bulup ileride ayrı bir yazı konusu olarak size sunmaya çalışacağım. Alttaki tabloda piyasada bulunan bütün lehim çeşitlerini görebilirsiniz.
Beş Kanallı, Standart Lehim Telleri
| Alaşım Cinsi (Sn-Pb) |
Tel Çapı | Ergime Sıcaklığı |
En uygun kullanım yüzeyi/metal |
| 60/40 (L-Sn60Pb) |
0,75 mm 0,8 mm 1 mm 1,2 mm 4 mm 3 mm |
188 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Altın, Gümüş, Kadmiyum |
| 60/40 L-Sn60Pb(Sb) |
0,75 mm 1,2 mm |
188 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun |
| 50/50 (L-Sn50Pb) |
1,6 mm 2 mm |
212 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Altın, Gümüş, Kadmiyum |
| 40/60 (L-Sn40Pb) |
1,6 mm | 234 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Gümüş, Kadmiyum |
| 35/65 (L-Sn35Pb) |
1,6 mm | 247 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Gümüş, Kadmiyum |
| 30/70 (L-Sn30Pb) |
1,6 mm | 255 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Gümüş, Kadmiyum, Pirinç (Cu+Zn), Nikel |
| 20/80 (L-Sn20Pb) |
1 mm 1,2 mm 1,6 mm |
275 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Pirinç (Cu+Zn), Nikel |
| L-Sn62PbAg2 | 0,75 mm 1 mm |
179 °C | Bakır, Kalay, Çinko, Kurşun, Gümüş |
| 96 S (% 4 Gümüşlü) |
1,6 mm 2 mm |
221 °C | Paslanmaz çelik ve tüm metaller (Alüminyum hariç) |
| Sn 60 Pb | 1,6 mm 2 mm |
188 °C | Alüminyum hariç tüm metaller |
| Kullanılan kısaltmalar | Sn Pb Ag Sb |
Kalay Kurşun Gümüş Antimon |
Yukarıdaki tabloda bizi ilgilendiren %60 Kalay ve %40 Kurşun karışımlı lehim teli. Bu lehim telinin değişik kalınlıkları var.
Genel olarak elektronikte kullanılan 0,75mm ve 1,2mm kalınlıkta olanları. İnce olan çoğunlukla ufak parçaların lehimlenmesinde, kalın olanı ise kablo, bağlantı parçaları, güç kondansatör ve dirençleri, ve transformatör uçlarının lehimlenmesinde kullanılır.
Baskılı devrelerde taşmanın önüne geçmek için ince lehim kullanılması daha doğru olur. Üstteki resimlerden soldaki 0,75mm lik lehim, sağdaki ise 1,2mm lik lehim telidir.
Ve başlıyoruz, önce havyayı hazırlayalım;
- Havyamızı havya ayağına yerleştirdikten sonra fişini prize takıp ısınmasını bekleyin. Isı ayarlı olmayan havyalar yaklaşık 350-400°C a kadar ısınırlar bu ısıya erişmeleri havyanın gücüne göre 30 Watt için 3-4 dakika, 100 Watt için 5-10 dakika arasında olabilir.
- Havya ayağınızdaki sünger parçasını ıslatın. Süngeri aşırı ıslatma havya ucunun her değişinde soğumasına neden olur. O yüzden en iyi yöntem süngeri musluk altında ıslattıktan sonra sıkarak fazla suyunu attırmaktır.
- Havya uçunun ısınıp ısınmadığını ufak bir parça lehimi eriterek deneyebilirsiniz. Tam ısındığında havyanın uçu lehimi bir anda sıvı hale getirir.
- Havyanın ucunu ıslak süngerde temizleyin. Zamanla havyanın ucunda oksitlenmiş kurşun ve reçine tortuları birikir ve ucun ısı iletimini engeller. Lehim yaparkende bu artıklar yapılan lehimin içine karışıp soğuk ya da tam temas etmeyen lehim kontağına neden olabilirler.
- Havyanın ucunda az bir parça lehim eritin. Buna “kalaylamak”ta diyebiliriz. Amaç havyanın ucunu ince bir lehim tabakası ile kaplayıp ısının lehim teline aktarabilen yumuşak bir tabaka elde edebilmektir. Havyanın ucunun süngerde her temizlenişinde bu kaplamanın yapılması gerekir.
Artık lehim yapmaya başlayabiliriz:
-
Havyayı elinizde bir dolmakalem tutar gibi metal kısımlarına değmeyecek şekilde ortasından tutun. Bunu yaparken sanki havyanız ile bir kağıt üzerine imzanızı atacağınızı düşünün.
-
Havyanın ucunu lehim yapacağınız noktaya değdirin. Bunu yaparken havyanın ucu lehimlenecek iki parçaya da, örneğin parçanın tel ucu ve baskılı devredeki bakır adacık, aynı anda değip ısıtmalı. Bu noktada ucu bir kaç saniye tutup parçaları ısıttıktan sonra…
-
Birleşme noktasına lehim telini yavaşça itin. Parçalar tam olarak ısındı ise lehim eriyerek parçaların etrafını sararak baskılı devrelerde koni şekilini açık tellerde ise yuyarlak top şeklini almalıdır. Unutmamanız gereken lehimi parçaların üzerinde eritmenizdir, havya ucunda değil. Havya ucunu lehim üzerinde fazla tutarsanız lehim oksitlenmeye başlayıp matlaşır ve soğuk lehim dediğimiz olaya benzer bir etki ortaya çıkar.
-
Önce lehim telini, hemen ardından da havya ucunu parçaları sarsmadan geri çekin. Parçaları veya baskılı devreyi, yani lehimlenen kütleyi oynatmadan önce lehimin iyice soğuduğuna emin olun.
-
Yaptığınız lehimi yakından inceleyin. İyi yapılmış bir lehim pırıl pırıl bir yüzeye sahip olur. Şekil olarak da daha önce belirttiğimiz gibi baskılı devreler üzerinde konik açık tellerde ise top şeklini alır. Eğer değilse parça uçlarını tekrar ısıtıp lehimlemeniz gerekir.
Üstteki resimde iyi ve kötü lehim şekillerini açıkça görebilirsiniz.
Bir devre yaparken hemen lehim yapmaya başlamak aslında dayanılmaz bir dürtüdür ama iyi bir lehim yapabilmek için sadece lehimlemeyi bilmek yetmez. Aynı zamanda sistemli olmak gerekir. Onun içinde işe başlamadan önce bazı şeyleri gözden geçirmek gerekir. Sırası ile;
- Yapacağınız devrenin şemasını iyice inceleyip anlamaya çalışın
- Parça listesi ile elinizdeki parçaları karşılaştırarak eksik yada yanlış parça olup olmadığını irdeleyin
- Bakırlı pertinaks üzerine lehim yapacaksanız önce bakır yüzeyin okside olmamasına dikkat edin. Eğer kir yada oksitlenmiş noktalar varsa once bulaşık teli ile oksitlenen noktaları ovarak temizleyip ardından asetonlu pamuk ile bakırın yüzeyini iyice temizleyin.
- Lehimleyeceğiniz parcaların ayaklarının temiz ve oksitlenmemiş olduğuna dikkat edin. Ben parçaların ayaklarını temizlemek için diş fırçası büyüklüğünde olan tel süet fırçası kullanıyorum. Bu fırçayı ayakkabıcılardan temin edebilirsiniz.
- Lehimlemeye başlamadan önce parçalarınızın ısıya ne kadar dayanıklı olduklarına dikkat edin. Örneğin plastik karkas üzerine sarılmış bobinlerde havyayı uzun süre tutarsanız ısı tel üzerinden akarak plastik karkasın şekilini bozabilir. Bunun gibi bazı parçalarda da kullanılacak en yüksek ısı değerleri bellidir.
- Parçaların ayak yönlerini tanımlayın ve devrenize nasıl monte edileceğne başlamadan önce karar verin. Böylece yanlış yönde takılan parçaların hasar görmesini önlemiş olursunuz.
Alttaki tabloda parçalar ve dikkat edilmesi gereken noktalarını bulabilirsiniz:
| Parça | Resim | Dikkat edilecek şeyler | |
| 1 | Entegre soketleri |
 |
Yerleştirirken 1 numaralı ayağın devre üzerindeki 1 numaralı yere gelmesine dikkat edin. Devrenin lehimlenmesi tamamlanmadan entegreyi TAKMAYIN ! |
| 2 | Dirençler |
 |
Dikkat edilecek bir şeyleri yok |
| 3 | 1µF tan küçük kondansatörler |  |
Her hangi bir yön özellikleri yoktur. Plastik ve polistren olanlarında aşırı ısıtma hasara neden olabilir. |
| 4 | Elektrolitik kondansatörler |
 |
(+) ve (-) yönlerine dikkat edilmesi gerekir |
| 5 | Diyotlar |
 |
Doğru yönde bağlanmalıdırlar. Aşırı ısı germanyum diyotlarda hasara neden olur. Yüksek akım diyotlarında bacaklarda soğutma payı bırakılmalıdır, o yüzden baskılı deyreye takılırken parça tarafında bacaklar uzun bırakılır. |
| 6 | LED |
 |
Doğru yönde bağlanmalıdırlar. Aşırı ısı hasara neden olur. |
| 7 | Transistör |
 |
Bacakları doğru noktalara bağlanmalıdırlar. Aşırı ısı hasara neden olur. |
| 8 | PCB yolları ya da tekli kablo ile parçaları bağlamak |
 |
Plastik kaplı tekli telefon kablosu kullanılır ve yönü önemli değildir. Aşırı ısı plastik kılıfın erimesine neden olabilir. |
| 9 | Pil kutuları, hoparlörler, ve kendinden kablolu diğer parçalar | Kabloların doğru noktalara lehimlenmesine dikkat edin. Aşırı ısı kabloların plastik kılıfının erimesine neden olabilir. | |
| 10 | Parçalar yada PCB ler arasındaki çoklu kablo bağlantıları |
 |
Yumuşak ve içi çoklu kablo kullanılır. Lehimlenen noktaların doğru uçlarda olmalarına dikkat edin. Aşırı ısı plastik kılıfın erimesine neden olabilir. |
| 11 | Entegreler |
 |
Doğru yönde bağlanmalıdırlar. Aşırı ısı hasara neden olur. Bazı entegreler statik elektriğe karşı aşırı duyarlıdır, kullanıncaya kadar antistatik kılıflarından çıkarılmamalıdır ve elle dokunulmamalıdır. Monte ederken bacak numaralarının ait oldukları yerlere gelmesine dikkat edin. |
Harika bir anlatım, teşekkürler.
Yapmaya çalıştığım lehimler erimiyor 80 Wattlık tabanca tipinde kalem uçlu havyam var.Lehim telim uygun değil diye düşünüyorum 40/60 tel var elimde devre kartlarında kullanılmaz mı bu? Henüz çok acemiyim.
İmalat çelik ve HSS çelik yüzey olarak içi tam dolu olarak lehim yapmak mümkün mü? Ne gerekiyor? En az 60cm boy 5cm genişlik.
Merhaba i-Robot denilen süpürgenin kartını söktüm transistörleri değiştirmeye çalıştım fakat lehimi yaparken lehim oraya hiç geçmiyor sürekli havyanın ucunda duruyor.
Mükemmel bir sunum olmuş içten ve sade.. teşekkür
Benim lehimlerim neden olmuyor? Parçalar ilk önce birbirini tutmuş gibi görünse de sonra kopuyor.
Selam. Bunun bir çok sebepleri olabilir. Örneğin lehimlenecek olan materyallerin içeriğinin lehim tutmayan farklı bir alaşım olması, havya sıcaklığının yetmemesi veya tam tersi fazla olması, aşırı sıcaklıktan dolayı lehimin alaşım özelliğini yitirmesi, lehimlenecek yüzeylerin yeterince temizlenmemiş olması, tam büküm ya da aşındırma noktası denilen yere denk gelmiş olası mümkündür. Sorun hakkında detaylı bilgi aktarır ve tam olarak ne ile neyi, ne tür bir havya, pasta vb. donanımla lehimlemeye çalıştığınızı anlatırsanız daha sorun çözücü bir cevap bulabilirsiniz. Görüşmek üzere.
Jilet üzerine lehim yapamıyorum yardımcı olur musunuz?
Merhabalar. Çelik, ki jiletler de bu sınıfa giriyor, üzerine ne yazık ki sıradan kurşun + kalay lehimler ile lehim yapmak imkansız. Ya gümüş + kalay lehim kullanılmalı ve bu da normal havyanın ısısının üzerinde bir ısı gerektiriyor. Tavsiye edilen çeliğin üzerine asetilen ya da oksijen kaynağı ile ufak bir noktaya bakır kaynatmak ve lehimi sonra bakırın üzerine yapmak. Isı jiletin oksitlenmesine neden olabileceği için lehimlenmeyecek kısımın soğuk tutulması gerekir. Bence bu da lehimlenecek nokta dışındaki akanın iki alüminyum levha arasına sıkıştırmakla gerçekleşebilir. Ama tabi pul kadar değil de büyükçe iki levha arasına. Not: belki doğal gaz tüplü ufak propan şalamo ile bakır kaynağı yapılabilinir, ama denemedim bilemiyorum.
Çok güzel ve üşenmeden, benimde. Bir bilgi paylaşımım olsun diye anlatmışsınız. Elinize sağlık.
Güzel anlatmışsın, anlaşılır bir şekilde ve en ince ayrıntıları bile atlamamışsın. Ben bilgilendim, sağol arkadaş. Allah razı olsun, iyi günler.